Saturday, September 14, 2013

HINDI NA AKO MARUNONG MAGSULAT Richard P. Moral, Jr. Hindi ko na alam kung paano gamitin ang bolpen, Ang daho’y wala na ring halaga sa akin, Ang ula’y malimit ko na ring pansinin Wala na ang dating apoy sa aking puso. Ni hindi ko madalaw ang ilog na noo’y araw-araw kong sinusuyo. Gaano ako kataksil sa aking damdamin Na pati ang luha’y ayaw ng kanlungin. Ang gabi’y pumanglaw sa dusa, Sa iyak ng magdamag ayaw ng sumanib Sa diwa kong may angkin ng talahib. Wala ng lakas ang kamay, Ang pagpanday sa tula ay wala ng saysay. Binusabos ng oras ang iwing hangarin, Inalipin ang haraya hanggang sa nabaog. Wala na ang dating malawak na nasa Tumakas sa gitna ng pagpapakaaba Kumupas na ang malikot na mithiin, Inantok ang damdaming napuwing Ayaw nang magsulat sa pagkakahimbing. Paano muling tutupdin ang hiwaga? Maniwala sa hula sa gitna ng tuwa Paano muling paaalabin ang siklab sa pusong may kalawang nang angkin? Paano muling titipunin ang luha ng mga bituin? Gumawa ng bangka sa laot ng digma, Paano pa patitibayin ang nabaling sanga ng mithiin? Paano pa mabubulungan ang damo sa ilang? Gayong nabunot na sa puso ang dating pagsusumamo Wala na at ang dating gilas ay nakaalpas Sa puso ko’y anong silbi ng pagsusulat Kung ayaw ding mamulat ng dukha sa hirap. Hindi ko na kayang magsulat pagkat wala ring babasang maingat, Pupunain pa sa gitna ng lahat, Kaya’t hindi ko alam kung marunong pa ba kaya akong magsulat?
May nakuhang bayabas si tomas Richard P. Moral, Jr. Dalawang gasgas, dalawang sugat Dalawang sugat na nananatak, Tumatagaktak ang pawis ni Tomas Kumukurot, kumikirot, sumusuot ang hapdi Sa tuhod ni Tomas dahil sa likot ay nahulog sa marupok na sanga ng bayabas. Tuluyang umaray si Tomas, daig pa ang kalabaw sa pag-unga, Walang binatbat ang kokakan ng mga palaka. Dalawang gasgas, dalawang sugat Dalawang hinog na bayabas Ang nakanganga sa tuhod ni Tomas. Hindi lang dalawang beses pinagsabihan ni Letlet Na huwag umakyat sa punong bayabas si Tomas, Ang nais ni Letlet ay manungkit, ayaw ni Tomas. Ayaw ni Tomas ang manungkit, gusto niyang sumabit Gusto niyang sumabit kaya ngayon siya’y may gasgas, Dalawang hinog na sugat dahil sa bayabas.

Friday, December 28, 2012

GOODBYE MY TITSER, GUDBAY ni Richard P. Moral, Jr.

Bago ako nagtapos sa kolehiyo ay nangako ako sa aking sarili na kung ako man ay papalaring makapagturo agad nanaisin kong magturo at magbigay ng aking nalalaman sa mga kanugnog bayan, sa mga pamayanang walang-wala sa buhay, sa mga sityong pinamumugaran ng karalitaan, sa mga lambak, bundok, talampas na hindi naaabot ng gobyerno, sa mga kabundukang hindi nakamalas ng bagong mundo, sa mga lugar na tanging ang kayamanan ay ang kanilang kultura at paniniwala o di naman kaya’y sa aming nayon (tagabundok kasi ako) tagapagbalik ng dating sigla ng aming sityo. Nangarap ako ng ganito sa mga huling taon ko sa kolehiyo. Naglalaro sa aking balintataw ang galak sa tuwing naaaninag ko sa aking isipan ang malayong pamayanang yaon, para bagang kinundisyon ko ang aking sarili na ako’y magiging guro ng mga batang pinagkaitan ng kapalaran at huhubog sa kanilang paniniwalang magiging sulo nila sa landasing madilim. Lumaki ako sa nakatagong sityo sa paanan ng bundok, ang Mambucal¬ (sinabi ko nang ako’y tagabundok), isang malawak na paraiso para sa akin ang nayong ito kung kaya ang lahat na maaari kong makamit sa buhay ay alay ko sa kanya, nais kong paglingkuran ang aking barangay sa pamamagitan ng pagtuturo mula sa aking napulot na dunong, ngunit, kamakailan lang walang puknat ang brown out sa aming nayon (nasa sulok kasi kami ng Mindanao) at wala ni ulan ang kumatok sa bubong ng aming barangay, ni walang hanging malamig ang dumuyan sa napipigtal na dahon ng bayabas, kamatsili, kasoy at madre cacao. Sa madaling salita nawalan ako ng ganang mangarap, ng kagustuhang magturo sa aming paaralan malapit sa aming likod-bahay. Wala na kasing kaluluwa ang mga damo sa bukid, binaog ng makamandag na anag-ag ng araw, wala na ring dahon ang mga tangkay ng puno, pinunit ng dagitab ng makapangyarihang bola sa kalangitan. Wala kang matanaw na berde, wala kang makikitang luntian, tanging mga damong mabalasik lamang ang naiwang nakadipa sa mainit na sikat ng araw tulad ng kulitis at hagonoy. Ewan at napakalapit ng puso ko sa aking nayon, nasasabik ako tuwing papauwi na pagkatapos ng aking klase, parang kumakaway at nagsasabing “bilisan mo’t may ibubulong ako,” ang gulugod ng bundok habang nilalatagan ng kadiliman, may kung anong saya akong nararamdaman sa tuwing gigising ako’t umuulan sa aming nayon, ngunit ngayon nga’y parang nababalot ng hiwaga ang aming lugar, ni walang tubig-ulan ang tumulo sa aming bubong dahilan upang ang aking kasabikan ay lumamya, paparating na kasi ang graduation sa mga panahong yaon at nais kong una akong magturo sa aming nayon kahit na P.T.A paid sa kinder o nursery, basta’t sa bundok lamang ako dapat unang makapagturo, kung hindi man sa aking nayon ay sa mga kalapit bundok dito sa aming probinsya. Ngunit sa nangyayaring kababalaghang ito, ayaw siguro ng aking sityo na siya’y aking paglingkuran, may nais siyang sabihin sa akin ngunit hindi ko maintindihan…. Produkto rin ako ng multi-grade instruction, ibig sabihin sa isang klase ay may dalawang antas o baitang na tinuturuan ang guro, kung kaya naririnig ng grade 5 ang aralin ng mga grade 6 o ng grade 1 sa grade 2. Kung nagsusulat ang grade 3 ay nagbabasa naman ang grade 4 habang kumakain ng mani ang aming guro na may mahabang patpat, kung minsa’y tumatalsik ang kanyang laway habang nginunguya ang malulutong na mani at kundi man ay tatawag ng mag-aaral at siya’y hihingutuhan o di naman kaya’y kukunan ng uban habang ang lahat ay nakatutok sa aklat (sumalangit nawa ang kanyang kaluluwa) binabasa namin ang mga pahinang hindi naipaliwanag at nahimbing sa kanyang mga kamay. Aliw na aliw ang aming guro sa bawat ginintuang buhok na sa ulo niya’y mahahabas. Dahil produkto nga ako ng Multi-Grade Instruction naging pamilyar na sa akin ang ginagawa ng aming guro. Exercise sa umaga, basa ng lumang aklat na PRODED o Hindi Ipinagbibili, Pagmamay-ari ng Gobyerno na siguro’y inilimbag pa noong 1980, recess, sulat sa Formal Theme o Sulating Pangwakas na kailanman’y hindi ko nakita na may tsek o marka, ang masama’y (masama ba?) seryoso akong nagbubungkal ng mga salitang di kapani-paniwala na siguro’y hindi kailanman nabasa o nabuklat man lamang ng aming guro, tapos nu’n uwian na. Sa hapon, kailangang may tool ka, noong una’y akala ko talaga na ang ingles ng surot o pisaw (yung ginagamit sa paghahalaman kung saan ibinubungkal ito, may malapad na mukha, tamang-tama para makakuha ng lupa) ay tool, sapagkat sa araw-araw na ginawa ng Diyos ito ang kanyang bukambibig “okay, bring your tools” at ang bawat hapon nami’y isang patimpalak ng mga hardinero at hardinera, patabaan ng halaman, kung mamamatay ang gulay tiyak patay rin ang grado. Ngunit, ang hindi nila naitatanong ay masaya ang gayon. Masaya sa pakiramdam na mapiling tagabunot ng puting buhok, nakakalulugod isiping ikaw ang tinawag para isulat sa pisara ang mga tanong na alam naman naming naroroon na sa aklat, nakagagaan ng diwa kung ikaw ang tagahawak ng Class Record, hindi lang basta tagahawak, tagarecord pa. Tagasagot ng tanong na mahirap, tagatimpla ng kape, tagabili ng mani, tagalinis ng step-in, tagabungkal ng lupa, tagalinis ng hardin, at marami pa. Naaaliw ako sa bawat pagkakataong ang pangalang Richard ay matatawag lalong-lalo na pagkatapos ng pagsusulit, tiyak ako na naman ang tagawasto o di naman kaya’y tagasagot, hinahanap ko pa kasi sa aming aklat ang mga sagot at ipapakita kay ma’am bago ito umuo na tama ang aking sagot, anong saya ng aking puso kung ako ang napipili sa mga oras na yaon, anong lugod ng aking pakiramdam, nakatataba ng puso. Kaya nangarap akong sa bundok magturo, o di kaya’y sa aming sityo, o sa bulubunduking hindi maaninag sa gitna ng dawag at malalapad na palayang nakukulapulan ng palay at mais hindi upang tularan ang ginagawa ng aking guro noon, hindi rin upang magpakasasa ako sa gaan ng trabaho ng mga guro sa bundok. May nais akong tuklasin. May nais akong patunayan at magtutulay ang aking pangarap sa ginintuang himig ng pagtuturo. Magdadala ng kasabikan sa aking pagkatao. Naiisip kong anong saya kung may dala-dala akong mga talong, okra, papaya, kalabasa habang binabagtas ko pauwi ang aking bahay, anong tuwa ko marahil kung may bitbit akong sakong malunggay o monggo kaya, habang sila’y sumisigaw ng goobye my teacher, goodbye! Nakatatawa sigurong isipin na habang ako’y lumulusong sa putik ay nababaon ang aking paa, narurumihan ang aking pantalon, pinapawisan ang aking noo at marahil ako’y iitim, masusunog ang aking balat, mawawakwak ang aking tuhod, malilinsa ang aking mga buto sa pag-akyat-baba, at ako marahil ay pagtatawanan nila. Sisigaw sila sa akin kung bakit ang dating mukhang hinangaan ng lahat ay nagkagayon, hahamakin nila at sila’y magsasabing “hindi ako magtuturo sa bundok ayaw kong maging katulad ni Richard.” Si Richard na isang honor student, lider sa paaralan, presidente ng Kolehiyo ng Edukayon, makata ng paaralan, mananalumpati, sanaysayista ng paaralan at lahat-lahat na maaaring iugnay sa asignaturang Filipino ay kanyang nalalaman (hayaan niyo na lamang na ako’y magyabang), ay isang guro lang sa bundok? Marahil magtatanong sila ng ganito, magtatanong ang aking pamantasan kung bakit hindi ko tinanggap ang kanilang alok na maging guro sa kolehiyo bagkus mas pinili ko ang maglayag sa mundo ng kawalang pag-asa, doon malayo sa katanyagan, doon malayo sa sibilisasyon at walang pag-unlad na matatamo sa sarili. Pupukawin ng kumakalansing na lata ang aking guniguni habang naglalakbay sa malalabay at matatarik na kagubatan, sisigaw ang mga batang naglalaro ng tumbang preso sa daraanan, mapapatid ang kanilang mga tsinelas sa kahahagis. Matatawa siguro ako sa mga pagkakataong ito sapagkat bumabalik sa aking isipan ang malawak na karanasan ko bilang bata, pagmamasdan ko sila hanggang sa makikita ko ang aking sariling nakikipaghagisan din, nakikipagbunuan, nakikipaghabulan, nakikipagharutan sa mainit at maalinsangang kalsada, magbabalik ang aking garalgal na boses, matitinis ang aking magiging hiyaw, magagaslaw ang aking kilos na nasasabik kung sino ang magiging taya sa taguan o habulan at mahaharot ang aking hakbang habang sinisipa ang latang naligaw sa bundok na yaon at pagkatapos, marahil kami ay bibili sa kalapit-tindahan, sa kanto ng isang malabnaw na ice candy o di kaya’y isang nilalagnat na tubig na nakabalot sa isang supot. Uupo kami sa isang malilim na puno ng mangga habang sumasagitsit ang pawis sa aming noo, papahirin ang mga duming nagkalat sa aming mga pisngi at makikita kong muli ang mukha ng aking kabataan, madadama kong muli ang bugso ng hinihingal na damdamin at para akong aanurin sa mga panahon ng kakulitan, sa mga panahong nababalutan ng hiwaga ang kawalang-malay, sa mga panahon ng kalituhan at kaguluhan. Sisilipin namin ang guwang ng puno at sasama akong titihaya sa damuhang inilatag ng kabukiran, sasama akong magpapagulong-gulong sa gitna ng dawag at kasabay nu’n ay dinuduyan din ng mga halakhak ang nakalipas na mga taon. Pagagalitan ako marahil ng aking punong-guro at sasabunin, hindi lang basta sabon kundi sabong may bleach pa. Duduruin niya ako’t sisinghalan kung bakit ang isang gurong tulad ko’y nakikipaglaro sa kanyang mag-aaral, marahil iisipin niyang nawawala na ako sa katinuan, ipapatawag ako ng District Supervisor at marahil ilalagay ako sa opisina, pagmumukmukin ng mga papel at mesa ang aking alaala at ikukulong ako malayo sa kabukirang ninanais kong turuan. Nilalakdaw ko ang mga panahong ito, ipinapasayaw ko sa aking isipan ang mga posibilidad, ang realidad at katotohanan. Nasa huling taon ako ng aking pag-aaral ng si Ama ay sumuka ng dugo, bumulwak ang maraming dugo mula sa kanyang bibig, sa puntong yaon ay natigatig ako. Gayong si Ama ang sumuka ng dugo parang ako ang nawalan nito, habang inaapuhap ko sa kamay ang malabnaw na dugong kumapit sa sahig ay nasasalat ko ang kalungkutang nararamdaman ni Ama. Muli kong naalala na sa kandungan ni Ama una akong natutong magbasa, gayong siya’y tapos lamang ng grade 6 at pautal-utal kung magsalita ay nasungkit ko ang Best in HEKASI noong ako’y nasa grade 2. Wala naman akong aasahan kay Ina, ni hindi nga marunong sumulat ng kanyang pangalan, si Ina’y natatamaan sa tuwing pumapailanlang ang awiting “grade 1 lang ang inabot ko, no read, no write pa ako.” Ewan kung bakit sila’y nagkaroon ng isang baliw na anak. Naglalaro sa dilim. Nananalangin sa bituin. Naglalaro sa aking isipan ang mga magagandang bagay na mangyayari sa akin kung naroroon ako sa bundok at nagdadala ng liwanag sa kanilang buhay, para bagang hinahalina ako ng pagkakataon at tinutukso ako ng aking pangarap ngunit sinasampal ako ng katotohanan, kinukurot ako ng aking damdamin at totoong masakit kung ako’y mapapalayo sa aking nag-iisang yaman, ang aking pamilya. Pagkaabot ko ng aking diploma, Bachelor in Secondary Education Major in Filipino ay lubos ang aking kasiyahan, liban sa makakapagturo na ako ng mga kaalaman sa pinangarap kong nayon, may karapatan na rin akong magsabi, magsalita, magsulat sa wikang minahal at patuloy kong mamahalin. Maipagmamalaki na ako ni Ama, magagalak si Ina, ang aking kaangkan, matutuwa ang aking kabarangay, magdiriwang kami, sapagkat ang anak ng Mambucal, ang ipinagmamalaking anak ng aming nayon ay nakapagtapos at tiyak siya’y magtuturo sa malalaking pamantasan, siya’y kukunin sa mga kilalang institusyon, siya’y pag-aagawan ng mga paaralang pribado at siya’y maguguluhan. Napakasuwerte niya. Gayahin ninyo siya. Marahil ito ang isasambit ng aking magulang, kanayon, kababatang nagsipag-asawa na. Hindi kami mayaman at hinding-hindi kailanman, kung kaya malayo sa aking isipan ang magturo sa makikinang na paaralang pinamamahalaan ng mga madre at pari, mas tinubuan ako ng malasakit sa mga taong naroroon sa pusod ng kagubatan dahil alam kong isa ako sa kanila, at alam kong may ginto pang natitira sa bukana ng uling sa bundok at sa pamamagitan ng tapat at wastong pagtuturo sa kanila ay tiyak kikinis at magniningning na parang gintong dumaan sa matinding init. Sila ang mas nangangailangan ng magagaling na guro, sapagkat mawawala ang tradisyong hinabi ng dantaon kung hindi matuturuan ng tamang pagpapaunlad ng kanilang baul ng lahi. Hindi nila nababatid ang bulong ng aking puso, ang aking hinagpis, na ako’y magtuturo doon sa pinakamalayong lupain, doon sa hangganan ng langit, doon kung saan ipinipinta ang pangarap at bigla’y naglalaho, ako ang kukulay sa mga pangarap nila, ako ang magpapatibay ng kanilang mga paniniwala sa buhay, ako ang magsisindi ng kanilang liwanag upang ang landasing kanilang hinahangad ay hindi na lamang isang guniguni at ang mga pangarap ay kanila nang mahahawakan. Magdadala ako ng mga tapes, ng Cd, ng mg dokumentaryong nagpapakita ng tunay na kalagayan ng lipunan. Ipapalaman ko sa mga araling aking ituturo ang masasakit na katotohanang nangyayari sa ating kapaligiran, bubusugin ko ang kanilang mga mata upang sila rin na taga-bundok ay maging isang instrumentong tagahawan ng landasin, tagatuwid ng isang liko-likong daang babagtasin at taga-ilaw sa madilim na hangarin. Ipapaalala ko sa kanila ang aking kalikutan noong ako’y katulad rin nilang tumutuklas pa ng kaalaman, sa pamamagitan ng mga programang Wansapanatym at Hirayamanawari ay bubungkalin ko ang kanilang pagkatao at iuugnay ko ang aking natutunan sa mga programang ito. Kung paano ako tinuruan ng mga palabas na ito noon ay hindi ko mawari nakikita ko na lamang na pinapangaralan ako ng mga kabutihang asal na hindi ko pinanghahawakan. Alas nuwebe ng umaga ay umuuwi ako mula sa paaralan upang masilayan lang ang Hirayamanawari, magkaminsa’y nadudupilas pa ako sa sapa dahil sa pagmamadali, napipigtas ang aking tsinelas o di kaya’y nakakaapak ng alam niyo na, ganti ng kalikasan. Habang nanonood ako’y nakikita ko ang aking munting sarili sa sulok, hinuhubog, hinuhulma at ginagawang pino ang mga ugaling taglay ko, na hindi ko naman ipinapakita. Matatakot na akong sumagot sa matatanda dahil magiging kahoy ako, ang magsinungaling dahil tutubuan ng bukol sa mukha, ang magnakaw dahil hahaba ang kamay, ang mang-away dahil hindi magkakaroon ng mga ginto, ang magtipid sa tubig dahil mauuhaw, ang magtapon ng basura sa tamang kalagyan dahil didikit sila sa iyong katawan. Ang lahat ng ito’y itinuro sa akin, ipinakita ang katotohanang ang isang batang kagaya ko ay kailangang maging isang mabuting nilikha. Naging guro ko ang Wansapanataym tuwing linggo, binuksan ng programang ito ang aking puso upang magmahal, rumespeto, gumalang, at umunawa. Sa bawat pagwawakas ng palabas ay may naiiwang kurot sa aking puso, may isang bunga na biglang tumubo at binabago nito ang munti kong kilos na para bagang ipinagmamalaki nilang produkto ako ng makina at iluluwa ako sa isang magulong paligid upang baguhin rin ang kanilang pananaw. Tulad ng aking pagkatuto, tuturuan ko rin silang mangarap kung naroroon na ako sa bundok, na ang pinakamagandang ginawa ng Diyos ay hindi nakikita ng mata kundi nararamdaman ng puso, ipapalasap ko sa kanila ang tunay na kahulugan ng pakikipagkaibigan, sapagkat hindi ito nabibili sa kahit ano mang mall, shop, boutique at pharmacy (salamat sa lobo ng mag-usap sila ng munting prinsipe). Gamit ang mga programang ito’y muli kong ibabalik ang hiwaga ng pagtuklas ng buhay, ang hiwaga ng pagmamahal, muli kong lalakbayin ang kanilang mumunting mga pangarap at pipiliting hulihin yaon at lagyan ng mga ugaling dapat nilang taglayin, ipapalasap ko sa kanilang anong saya marahil ng bawat nilalang kung ang pagmamahal ay mangingibaw sa kabundukang kanilang kinalalagyan, ng kagubatang kanilang kinabibilangan. Sa saliw ng ulan ay ipaparamdam ko ang hinaing ng buhay na hindi lamang sa mga yamang pinansyal kailangang mabuhay ang isang tao, sa ugoy ng hangin ipapalasap ang malayang kandungang hindi mararamdaman sa lungsod, sisigid sa kanilang mga ugat ang kalayaan ng tao, ang determinasyong magtagumpay at bumangon sa anumang kabiguang mararanasan. Sa kaluskos ng kawayan ay muli kong ipaparinig ang kagandahan ng buhay kasama ang paligid, sa ragasa ng sapa’y ipauunawa na ang oras ang pinakamahalagang elemento sa mundo, sa matitinis na kidlat ay ipapakita na ang buhay ay punong-puno ng pasakit, ng mga hagupit, ng mga hinaing, ngunit ang pagtawag at hindi paglimot sa Poong Maykapal ang tanging magpapatibay sa atin. Sa malalamig na hamog ay muli kong gigisingin ang kanilang inaantok na pangarap sa bukid, muli silang kikilos at gagawa para sa pagbabagong kanilang hinahangad, sa madugong silahis ng pagdarapithapon ay ipapasilay sa kanila ang madugo ring tunggalian ng tao laban sa kalikasan, sa sarili, sa kapwa at sa Diyos, sa tahimik na bukangliwayway ay papaniwalain ko silang ang daratal na umaga’y isang pag-asang naghihintay upang muling lumaban, muling makipagtagisan, muling mangarap at buuin ang nawasak na adhikain, sa matimyas na ngiti ay muli kong ipipinta ang halakhak sa kanilang mga labi, na sa bawat unos ang ngiti’y hindi dapat walain, at higit sa lahat sa aking mga salita’y muli kong pupukawin ang damdaming nangangarap para sa sarili, kapwa, bayan at Diyos. Napakasarap isipin na maisusulat ko lahat ng aking karanasan kung ako’y nasa bundok, walang ingay, walang gulo, walang sakit ng ulo, walang problema sa trabaho, walang away. Napakatamis pakinggan kung magkaganun ang mga awit ng ibon, ang lagaslas ng batis, ang unga ng kalabaw, ang sagitsit ng putik, ang nakahahalinang hamog ng mga damo, ang perlas na dapithapon, ang tawanan ng mga gurong nagsisipagbaba sa bundok, anong kulay kaya ng aming paglalakbay? Ang mabubuo naming samahan ay totoo, wagas at tunay. Kami’y magiging kumpare, magiging dalisay ang aming pagdadamayan. Hindi namin puprublemahin ang promotion, kung sino ang Associate Professor IV o kung sino ang Master Teacher II, hindi kami mag-iisip sa aming thesis, ang tanging iisipin ko ay kung paano ako makakahubog ng isang taong may tiwala, pagmamahal at paggalang sa kanyang kapwa. Hindi kami magpapataasan ng ihi, hindi kami magpapatayan sa salaping makukuha namin sa bawat lakdaw ng aming rangko. Kung kaya, ito ang aking naging saligan kung bakit mas pipiliin kong magturo sa matataas na lugar, sa mga pamayanang walang-wala sa buhay, dahil hindi iniisip ang talino o hindi tinitimbang ang Master’s Degree o hindi tinitingnan ang Ph.D sa dulo ng pangalan, ang mahalaga ay kung ano ang nabago mo sa kanilang ugali, sa kanilang paniniwala, sa kanilang adhikain, kung paano mo ito pinatibay at kung paano mo ito paninindigan. ********************************** Nagsimula akong magturo, masakit mang isiping dahil sa sakit na nararamdaman ni Ama ay natali ako sa eksklusibong paaralan, mas malaki-laki kasi ang aking makukuha kumpara sa Isanlibo’t limandaan na ibinabayad ng aming barangay sa isang Day Care Center Teacher hindi sapat na pantustos sa gamot ni Ama. Binura ng institusyong ito ang aking pangarap, dahan-dahan nitong ikinikintal sa aking isipan na mas malawak ang mundo sa lungsod, mas mapanghamon ang bugso ng buhay kasama ang magulong siyudad. Hindi na awit ng ibon ang sasalubong sa iyo tulad ng aking pinangarap na buhay, kundi sangkatutak na sasakyang walang habas sa pag-iingay, wala na ang lagaslas na dumuduyan sa aking pandinig tuwing naiisip ko ito, napalitan ng mga hugong at busina ng mga malalaking bus at dyip. Kailangan kong makipagsabayan sa lipad ng aking trabaho, kailangan kong palitan ang takbo ng aking utak, kailangan kong makipag-gitgitan sa marahas na mundong aking kinasasadlakan, kailangan kong magbago ng baluti, ng aking armas upang manatiling nakatayo sa gitna ng laban na kung tawagi’y buhay. Kinain ako ng modernisasyon na hindi ko kayang pigilan, at ang dating Richard ay dinurog ng panahon, pinilipit at sinagasaan nito ang aking adhikain, ipinatungga sa akin ang mapait na dagok ng pandaraya, ng pakikihamok, ng pakikipaglaban, ng pakikipag-away, ng pakikipagtalo, tinuruan akong maging rebelde, hinasa akong maging suwail, nagkasungay at nagkaugat, nagkamalay at naging marahas. Sa paaralang ito ang pagtuturo ay pakikipagtunggali, ang edukasyon ay walang kamatayang paglipad sa mundo ng karunungan kung kaya’t kailangan mong lumaban, makipagdagitan, kailangan mong magkaarmas, kailangan mong tumibay sa pamamagitan ng pagkabit ng mga salitang MAED, M.A, MPA, MBA, at iba pa. Kinain ko ang aking winika, muli kong nginuya ang aking isinuka. Nakita ko na lamang ang aking sarili na bitbit ang isang enrolment form, Master of Arts in Teaching Filipino, nahintakutan ako. Nanginginig ako habang isinusulat ang iba’t ibang kritikal na panunuri para sa pangangailangan ng bawat asignatura, parang malayang nakagagalaw ang aking mga kamay upang makalikha ng mga kaisipang dati-rati kong tinatakpan, ayaw kong sumulat ngunit nag-aalburuto sa loob at nais kumawala, kung kaya nabasa ko na lamang isang hapon ang aking naisulat… Ang Marso ay may hatid na lamig sa aking puso May kubling tinik ang tsinelas sa silong ng kubo ang gabi’y may kamandag na nakatago, pawisan ang magdamag sa gitna ng dilim, ang alumpihit ng sakit ay bumubulong sa kawalan ikinukubli ng daing sa mahinang alulong ng aso ang panghihilab, nakakaskas ang bituka sa loob habang binubutasan ang bawat pusong doo’y nakadungaw nataranta ang butiki sa bubong nang biglang humugong ang ingay sa labas, nagpaiwan ang hapdi ng sikmura sa kabataan ng gabi naghintay sa ihip ng hangin ang mga nagulantang. Kung may yumakap na lamig ay hindi mahihintakutan yayakapin ding katulad ng puting lampin sasariwain ang alaala ng paglalambing habang tumutulo ang luha sa mensahe ng hangin. Ayaw kong nagsusulat ako tungkol sa tagumpay ng buhay sa lungsod. Ayaw kong makita ang aking sariling nakikisakay sa agos ng siyudad, ayaw kong tuluyang maglaho sa aking utak ang pangarap na ako’y makapaglalayag at makapagturo sa bundok sapagkat sa isipan ko na lamang binubuhay ang hibang na mithiing ito, sapagkat dito na lamang ako nakakakita ng mga larawang hindi kayang ipinta ng mga paaralang nasa lungsod. Ang mundong ito ay malayo sa aking hinagap, kabaliktaran sa mga tawanang nabubuo ko sa aking panaginip, kabalintunaan sa mga putik na nilalaro ko sa aking haraya, ibang-iba sa mga damong aking nasasagi tuwing ako’y lumulusong pababa sa bundok kasama ang aking guniguni. Ang pagsasama’y may halong libak, may ngitngit sa mata ng iba ang bawat tagumpay na iyong makukuha, may siklot sa diwa ang anumang papuring matatanggap, may poot sa puso ang anumang balak na matutupad, ang mga ngiti ay may halong pagbabadya sa anumang gantimpalang nasungkit. Ang paaralan sa lungsod ay isang malaking arena ng buhay, isang napakalawak na boxing ring na kailangan mong tumayo kung ikaw ay natumba at kailangan mong lumaban upang magwagi. Nawala na ang totoong kinang ng tagumpay, binalot ng sidhi at inggit. Naglaho na ang ganda ng samahan, kinain ng galit at panibugho. Nagpapabango pala sa lungsod ang mga dadalawahin at tatatluhing titik, marahil kung nasa bundok lamang ako’y hindi makauunawa ang aking mga mag-aaral sa bawat ipinahahayag ko kung nakakabit na sa aking pangalan ang Ph. D at Ed. D. Nais kong muling bumalik sa aking mga pangarap, nais kong muling sumakay sa pakpak nila at dalhin ako sa mga panahong ako’y nagdedesisyon sa buhay, sa mga panahong kailangang-kailangan ko ang gabay, sa mga panahong natutuwa ako sa tunog ng kalikasan at sa halakhak ng aking magiging kaguro sa taluktok. Sa bundok ang kailangan mo lamang makamit ay ang mga salitang, salamat teacher dahil naintindihan mo ang aking pagliban, salamat sir dahil binigyan mo ako ng tsinelas, salamat po dahil pinakain niyo kami at walang katapusang pasasalamat. Hindi nila maiintindihan ang antropolinggwistika ng wika, hindi nila mawawaan ang lexicon, ang dulog arketipal, teoryang imahismo, ang marxismo. Ang mahalaga sa kanila’y bayabas, mansanas, mangga, at tinapay. Ang totoong laban ng edukasyon ay wala sa kung ilan ang nakatapos ng doctoral degree sa mga guro, wala sa kung ilang beses naparangalan ang paaralan na pinakamahusay sa National Achievement Test, wala sa mga infrastraktura at gamit ng paaralan, wala sa pagsungkit ng mga medalya sa National Schools Press Conference, ang totoong laban ay nasa ugali ng bawat mag-aaral kung sila ba’y magiging isang responsible at mabuting mamamayan sa mundong ating ginagalawan at sa kanilang paglabas sa kamay ng guro at paaralan, sila ba’y magiging anak ng Diyos na nangangalaga sa kapakanan ng kanyang kapwa. Pipilitin kong umukit ng isang kasaysayang naiiba sa lahat, ipauunawa ko sa mundo na ang layunin ng DepEd na Education for All ay hindi lamang sa parisukat ng mga mauunlad na bayan kundi maglalagos patungo sa mga sityong hungkag sa kaalaman (kagaya ng sa amin), ipipipilit kong ang Quality Education na nakasulat sa bubong at alulod ng mga paaralan ay hindi lamang sa mga batang isinilang sa isang maalwang pamumuhay bagkus sa mga kabataang agaw-buhay na naglalako ng sampagita at basahan sa kalsada, lalong paiigtingin ang Kariton Education, salamat kay Efren, ang Alternative Learning System ay pagtitibayin, isusulong ang karapatang makapag-aral kahit sa pinakasulok ng lupalop ay ipapaskil at ididikit ang mga katagang Edukasyon ang Solusyon. Para akong may posisyon kung magsalita, napakakapal ng aking mukha na sabihin ito, ngunit kailangan, simpleng guro akong nangarap magturo sa bundok, dinala sa lungsod at ibinala sa kanyon. Ayaw kong magturo sa magulong pamumuhay sa siyudad ngunit dahil nasa laot na ako at basang-basa na sa kahalayan ng uri ng pamumuhay ay dito ako magsisimula, ipapakilala ko ang nayon sa lungsod, ang luma sa bago, ang tradisyunal sa moderno, ang putik sa semento, ang kalabaw sa dolphin, ang karusa sa LRT, ang panghinaharap sa kontemplatibo, ang paglalarawan sa descriptiv, at ang manila paper sa powerpoint. Nauunawaan ko na kung bakit ayaw sa akin ng aking nayon, higit pa’y mas nauunawaan ko na rin ang daloy ng aking buhay, ang pagsalpok niyon sa mabatong dalampasigan, ang pagpaimbulog nito sa gitna ng tagumpay, ang paghawan nito sa landasing nais pang tuntunin ng iba. Marahil sa mga darating na bukas, mga bilang ng araw at taong malalagas ay ibubulong sa akin ng Panginoon kung bakit ang aking pangarap ay nababasag, kung bakit ang una kong mithiin ay naglalahong parang bula. Sa landas na kanyang inihanda ay alam kong Siya’y may malaking biyaya at tatalunton ito sa landasing minsan ko ring naging ilaw, sa hangganan ng langit ako’y magbabalik, muling mangangarap at magtuturo para sa isang mas maliwanag na bukas habang sa alapaap ng aking utak ay naglalaro ang awiting goobye my titser, gudbay mula sa mga wasak ang ngipin, labas-masok ang sipon, punit-punit ang mga damit at dilat ang malalaking mata.

KAHAPON HANDOG KO SA AKING IKA-26 NA KAARAWAN

Kasama ang mga ulilang tala, Ang alingasngas ng mga uhaw na gamo-gamo Dinuduyan ng nakaraan ang mga hilaw na pangarap Kakawang-kawang sa gitna ng sandamukal na putik, Lalambi-labitin sa tugatog ng pangungulila, Habang tinatangay ng ugoy ang mga nilulumot na bakas ng kahapon Sinusunog ng nag-aalab na damdamin ang lunggating hindi naaaninag at kailanma’y di maaaninag. Lumilipad ang mga alipato ng abong mithiin, dahan-dahang tumutugpa sa malawak na dawag ng kawalang patunguhan… Ngunit ang dating nabukbok na mga alaala, Ang lumang tanikalang gumagapos sa nagkagutay-gutay na isip, Ang kalawanging kahapong pinarupok ng pagsubok, Kasama na ang inaanay na paniniwala’y pinalitan ng pag-asa. Sa ika-26 na taon ng pakikibaka Muling tatanaw sa laot ng pag-iisa ngunit may aliwalas na mukha sa pagharap ng sigwa, Muling magtatampisaw sa matabang na batis ng tagumpay ngunit hindi magpapakalunod, Kasamang sisikat sa ika-26 na taon ng pakikitilad Ang ginintuang pusong handang sumuong sa hamon ng panahon, Ang nahubog na pananampalataya sa gitna ng nakalululang mga banta.

Wednesday, April 4, 2012

ang burol at ang hangin

Kasama ko ang hangin, habang dinuduyan ako ng kanyang halimuyak ay nararamdaman ko ang kapayapaan sa aking puso....semana santa at ako ngayo'y kapiling ng mg puno't burol ng aking nayon.

Thursday, December 22, 2011

Pilak (Para sa Aking Ika-25 Kaarawan)

Pilak
(Para sa Aking Ika-25 Kaarawan)


Sa ilang ay may munting pilak...
nahahamugan sa gitna ng dawag...
nalalamigan sa ulang tumatagtak...
at sa hamon ng hangi'y naduduwag...

May munting pilak at siya'y umiiyak...
kinukumutan ang gabi ng banaag...
ang langit sa kanya'y hirap...
at ang diwa'y nauupusan ng galak...


Biglang kuminang ang pilak...
bumulaga sa gitna ng liwanag...
inakyat pati ang ulap...
at ano ang masasabi ng mga alitaptap?

Hinawan ang landas...
inilawan ang bukas...
inabot ang pangarap...
nilangoy ang dagat...

at anong sabi ng ginto?
anong wika ng tanso?
ngayong ang pilak ay nagagalak...
patuloy at walang puknat sa pagsulak...


25 limang taon na...
hinubog ng panahon...
hinulma ng pagkakataon...
binago ng dalawampu't limang taon...

Wednesday, November 2, 2011

Sa Hangganan ng Langit…
Papel na isinakatuparan ng M.A.T -Filipino I para sa Antropolinggwistika, Sikolinggwistika at Sosyolinggwistika ng Wika


I.Tikatik Ng Ulan ( Unang Bugso ng Paglalakbay)

Ginising ako ng unang text, ng pangalawa, ng pangatlo. Hanggang sa binasa ko ang sunud-sunod na mensaheng naggigitgitan sa aking cellphone.
“Chard, asan ka na?”
Nagtext si Ardie. Maghihintay daw siya sa terminal ng YBL. Ngayon ang araw ng aming pananaliksik at pangangalap ng kaalaman hinggil sa Wikang Bagobo. Ngayon ang kinasasabikang araw na matagal nang pinagpalanuhan at pinagpulungan ng M.A.T Filipino.
Makulimlim ang bati ng umaga, ni hindi nagpakita si haring araw upang salubungin ang magandang umagang hindi lamang ako ang nasasabik ngunit pati na rin ang aking mga kaklase. Nauna pa akong dumating sa terminal ng bus, akala ko’y nandoon na si Ardie. Wala pa pala siya, wala pa pala ang pinakamaingay na nilalang sa balat ng lupa. Manaka-naka ang buhos ng tao sa terminal ganun din ang bugso ng ulan. Pagkatapos ng ilang minutong pagkakaupo ay naaninag ko si Ardie. Nagmamadali siya, ewan kung sino ang nagpapabilis ng kanyang ikinikilos ng umagang yaon. Siguro ang mga kasamahan naming naghihintay na sa Isulan at marahil kami na lamang ang kulang para makaalis na papuntang “Langgal.”
Habang naroon kami sa loob ng bus ay iniisip ko ang gumigitaw-gitaw na larawan ng “Langgal” sa aking utak. Naglalaro ang lugar na ito sa aking guniguni. Marahil ang lugar na ito ay isang paraiso, tahanan ng mga taong may ginintuang kalooban at Manobong payapang naninirahan sa patag…Oo, sa patag na lugar na aming pagtatanungan ng mga kaalamang bayan, ng mga kaalaman hinggil sa kanilang wika, ng mga kaalamang hinggil sa kanilang buhay, ng mga kaalamang hinggil sa kanilang kultura.
Maitim ang kalangitan at bumubuhos ang luha ng ulap nang umagang yaon. Patak-patak na dumadampi ito sa bintana ng bus. Dumadampi, dumidikit at nahuhulog ang bawat butil ng luha ng ulap. Pinagmasadan ko yaon. Tiyak magiging masaya ang aming pahglalakbay dahil umuulan. Magiging maganda ito dahil hindi masusunog ang aming mga balat, hindi maluluto ang aming mga pisngi, hindi kami kakain ng mga alikabok dahil nga umuulan.
“Sir, Ardie, asan na kayo? Kasama ba kayo ni Sir Richard?”
Kanina pa naghihintay ang aming mga kasamahan. Naroon na silang lahat at handa ng makipagsapalaran patungong “Langgal”, patungong paraiso, ang tanging kulang na lamang ay si Sir Dardo, ang aming guro. Dadaanan na lamang daw siya sa Bagumbayan. Dadaanan na lamang daw siya sapagkat kararating niya lamang mula Cebu.
Nang Kami’y makarating, bumili ng sapote, cellophane at kung anu-ano pang pwedeng panakip sa katawan ang aming mga kasamahan upang hindi mabasa ng ulan. Kanya-kanya kami ng istilo upang hindi kami lamigin sa paglalakbay. Handa na ang skylab na magdadala sa amin sa pusod ng Manobo. Habang kami’y sabik na makaalis, hindi maiiwasan ang mga katawa-tawang bagay na aming ginawa, lalo na si Ardie sa kanyang pagsakay sa skylab (unang subok pa lamang kasi niya)
Wala akong panakip o panangga ng ulan. Handa na kami sa kakaibang paglalayag sa bituka ng bundok, sakay ng isang kakaibang bagay, ang skylab.
II. Skylab: Sasakyan ni Kamatayan (Ikalawang Bugso ng Paglalakbay)

Dalawang beses pa lamang akong nakasakay ng skylab. Pangatlo ito. Ang pangalawang pagsakay ko ng skylab ay nasa sampung metro lamang ang layo. Nagdadalawang isip ako ngayong ikatlo kong pagsakay dahil hindi ko alam ang layo ng babagtasin, ang daang tatahakin at kung ilang lubak at bato ang pipidpirin. Handa na kami. Balot na balot ang iba, ang iba’y kapit na kapit sa kanyang katabi, ang iba naman ay maligayang-maligaya.
Sa una’y hindi masakit ang iyong binti natutuwa ka sa bawat umpog ng daan at sa bawat baku nito ay maliligayahan ka. Masaya ang unang pakiramdam, maluwalhati ang takbo nito. Langhap mo ang simoy ng hangin. Mula sa terminal ng “Langgal” patungong palengke ng Isulan hanggang sa lumusot kami sa medyo mahabang tulay na may karupukan at kalumaan na.
Parati akong nagtatanong kung nasa Bagumbayan na kami. Espesyal kasi ang pangalang ito sa aking pandinig at para bagang may malaking puwang ito sa aking puso. Palinga-linga ako habang binabasa ang karatula, mga palatandaan na kami’y nasa Bagumbayan na. Mga mahahabang damo, makakating tubo,
malalawak na sakahan, mga karaniwang tahanan ang bumungad sa amin sa bayang ito. May kasalatan sa materyal na pangangailangan ang mga tao rito.
Sa di-kalayuan ay nag-aabang sa kanto si Ginoong Dardo. Tanaw namin ang kanyang pananabik at sa kanyang mga mata ay nakita ko ang simula ng isang makabuluhang biyahe.
Wala mismong kaba sa aming paglalakbay sa Bagumbayan ngunit nang kami’y paakyat na sa dalisdis ng bundok para kaming nakasilip ng mga eksena sa “Avatar.” Matatayog ang mga bundok, malawak ang mga burol na sumasalamin sa mayaman nilang paligid. Sa muli, wala muna kaming kaba dahil maayos at konkreto pa ang daan hanggang sa Tukitok.
Hinahalikan ng mga hamog ang kabundukan na siya namang sinasalubong namin. Malamig ang hangin...napakalamig ang bawat dampi nito (dahilan upang sumakit ang aking tiyan) para kang dinuduyan sa gitna ng kagubatan. Pakiramdam ko’y nakarating na ako sa langit, wala kang maaaninag sa bandang kanan dahil nababalutan ito ng mapuputing hamog at mga kristal na tikatik ng ulan. Nagsimula na kaming mangamba. Madulas ang daan, makitid at makipot, baku-bako, malaki ang mga batong naglipana sa daraanan, lubak-lubak. Kahit anong oras maaari kaming mamatay, maaari kaming mahulog sa bangin, maaaring ang pagsakay namin sa skylab ay ang huling paglalakbay na magagawa namin. Pumipikit kami sa bawat lubak, sumisigaw sa bawat umpog, hindi namin alam kung paano namin sasabihing tama na. Uuwi na kami.
Hindi lang basta nakakatakot ang daan, hindi lang basta nakakapanginig ang mga bangin kundi nakamamatay pa. Nagrereklamo si Sir Dardo at marahil natatakot na rin dahil nasa likod ko lamang siya kaya rinig na rinig ko ang bawat pabulong na panalangin. Marahil totoong ang aming paglalakbay ay isinumpa. Umuulan pa man din at ang daa’y maputik na maputik. Nakakatawang isipin na ang panahon ay hindi nakisama sa amin. Mabuti na lamang bihasa ang aming driver, bihasang magpainut-inot sa daan, bihasang lusutan ang malaking tipak ng bato at banging kumakaway. Napigtas ang tsinelas ni Ardie, napapasigaw si Sir Dardo, nakukulubot ang mukha ni Marivel, halos umiyak si Maam Castroverde at Maam Evangelista. Umiinot ang puwit ni Maam Mimi at kapit-tuko si Maam Febe.
Narating namin ang hangganan ng langit, ewan kung nasaang sulok na kami ng Pilipinas o bahagi pa ba ito ng Pilipinas? Mukhang ginalugad namin ang pugad ng bundok at ang pusod nito. Mukhang nalisya namin ang bituka ng kanayunan. Nagtataka kami kung bakit nakakaya ni Maam Linan ang ganito kalayong paaralan. Nagtataka kami kung bakit naririto siya at nagtuturo, kung bakit hindi niya pinili ang mga paaralang nasa patag, kung bakit sa lupalop na ito siya napadpad. Marahil napakalalalim ng aming iniisip at marahil ito na ang una at huli naming pagpunta sa hangganan ng langit na kung tawagi’y “Langgal.”
Sa sandali naming pagtahak ng daan patungong “Langgal” ay natagpi at natahi sa aming isipan ang isang pasasalamat. Pasasalamat dahil kami ay mas mapalad kaysa sa mga taong naninirahan dito, pasasalamat dahil mas nakaaangat kami sa buhay, pasasalamt dahil mas malawak ang aming opurtunidad upang kami ay magpatuloy sa laban ng buhay.
Mag-aalauna na ng kami’y makarating sa bahay ni Maam Linan, iniisip namin ang aming gawain. Hindi ang makapunta sa “Langgal” at magpakabundat. Hindi pa kami nangangalahati sa aming misyon at ito ay ang pagpunta sa mga Manobo at pag-alam sa kanilang kultura’t wika.
III. Paglalayag sa puso ng mga Manobo ( Ikatlong yugto ng paglalakbay)
Mamasa- masa ang lupa, ganun pa rin. Ang araw na ito ay araw ng pag-ulan sa Rehiyon 12. Mula Koronadal hanggang Senator Ninoy Aquino ay lumuluha ang langit. Hindi ako nakapanood ng balita kung kaya hindi ko alam kung may pumasok na bagyo o may papasok pa lamang na bagyo sa Mindanao.
Binilang ko and gulod ng burol, tatlong umbok ng burol ang aming babagtasin upang makarating sa tahanan ng mga Monobo. Hindi lamang ako ang nadulas ng hapong yaon, kasama ko si Mimi na nalaman naming nagpa- CS pala at dumaan sa ligation process ngunit buo ang loob na sumakay ng skylab nang mahigit tatlong oras at pumunta sa tahanan ng mga Manobo na dalawang beses na nadapa dahil sa malalugaw na putik. Si Ardie rin pala, parang bola ang kanyang puwit ng umumpog ito sa malambot na lupa. Ewan ko kung nadapa rin si Maam Kusi at Maam Jose dahil nauna sila sa amin.
Una naming namalas ang munting saluysoy o batis sa paanan ng burol. Malamig ang tubig na wari bagang nanggaling sa loob ng refrigerator. Hinugasan namin ang aming mga tsinelas, ang nakakatawa ay may isang gulod pa kaming aakyatin at ganoon parin kung huhugasan namin ay mapuputikan lang din naman.
Sinigawan ni Sir Robert at Kagawad ang mga Monobong nasa kabilang ibayo ng bundok. Hindi ko matandaan kung ano ang kanyang isinigaw ngunit nangangahulugan itong “ Pumunta kayo rito. Nandito na kami.” Hinanap namin ang sentro ng kanilang munting nayon upang doon kami makapagtanong hinggil sa kanilang buhay,wika, kultura, pamilya at pagkatao. May mga natatakot, may mga naninibago at may mga nagtatago ngunit ng makita nilang may dala-dala kaming pagkain bigla silang dumungaw, nagkapal-kapalan ng mukhha, nagyabang-yabangan na animo’y hindi natatakot.
Punong-puno ng sipon ang mga batang nakapaligid sa amin. Patak-patak ang ulan na nakakaistorbo sa aming pagtatanong. Pito ang lumikha ng bilog na siya naming ginisa ng mga katanungan. Napansin ko agad ang kanilang mga ngipin- mukhang kalawangin na wari ko’y hindi nakatikim ng sipilyo o hindi alam kung ano ang lasa ng Colgate o ng Close-up o ng toothpaste sa pangkabuuan. Ang kanilang mga mata ay malamlam at mahaba ang pilik matang nagpapatingkad sa kanilang payat na anyo. Ang mga matatanda’y hindi masyadong nakauunawa ng Hiligaynon, ni hindi sila nakapagsasalita ng Filipino o Tagalog ngunit kanila itong nauunawaan.
Narito ang aming natuklasan hinggil sa kanilang pamumuhay, kultura, wika, relihiyon at personalidad, manapay narito ang antropolinggwistika, sikolinggwistika at sosyolinggwistika ng wikang kanilang kinamulatan.
1. Na sila’y makabagong Manobo na. Hindi na sila naniniwala sa mga espiritu, anito at mga diyos ng hangin, bato at palay. Sila’y nabibilang sa tradisyong inagaw ng modernisasyon ang kanilang paniniwala.
2. Na sila’y may mga pinag-aralan na. Dahil sa malawakang kampanya ng gobyerno na Education For All, ang mga kanugnog bukid , taluktok ng bundok at malalayong nayong katulad ng sa kanila ay nahahtiran ng mga kaalamang nagagamit nila sa kanilang pamumuhay. Iginagalang na nila ang pasya ng anak sa kung sino ang dapat mapangasawa at maging kabiyak. Sila’y may kaalaman na rin sa mga bagong teknolohiya at gamit. Nakatutuwang isipin nagiging liberal na ang kanilang mga pag-iisip dahil ito sa natamo nilang edukasyon.
3. Na sila’y may mga katutubong yaman na kailangang ingatan at palaguin. Mga panitikang bayan at mga awiting katutubong tulad ng “oy-oy” at iba pa. Sinasalamin ng mga panit ikang ito ang mayaman nilang kultura na naging tulay nila sa kanilang pakikipagkapwa-tao.
4. Na sila’y salat pa rin sa buhay. Mga bahay na gawa sa kawayan,patpat at yantok at ang tanging kabuhayan nila ay ang pagsasaka. Sa loob ng labindalawang oras ay kinakailangan nilang bunuin ang walang puknat na pagtatrabaho at tamang paggabay sa pamilya at mga anak.
5. Na ang kanilang kultura, pag-aasawa, pamumuhay, panliligaw at relihiyon ay kanilang namana na patuloy nilang binabago upang maiwasan ang masasamng ibinubunga nito at mapanatili ang magagandang aspeto nito. Dahil sa unti-unting pag-abot ng tulong ng pamahalaan, sila ay nabibigyan din ng karapatang mabuhay dito sa mundo.
6. Na ang kanilang wika’y unti-unti nang namamatay. Nahahaluan ng ibang dialekto sapat upang sabihing hindi na puro Bagobo ang kanilang sinasabi ngunit ganito ang batas ng wika kailangan niyang manghiram upang manatiling buhay sa bibig ng mga tao. Sinasabing ang isang wika ay patay kung hindi nakakaabot sa dalawang libo ang nagsasalita nito. Ayaw mangyari ng mga Manobo ang ganitong bagay kung kaya ipinamamana nila ang kanilang wika sa pamamagitan ng pakikipagtalastasan araw-araw.
IV. Pagkahulog ng Dahon (Ikaapat na Bugso ng Paglalakbay)
Ang bawat paglalakbay ay may katapusan, katulad ng dahon sa sanga, pagkatapos makipaggitgitan sa init, hangin at ulan may panahong kailangan na nitong bumitiw sa tangkay, mamaalam at tuluyang mahuhulog sa mapayapang lupa. Ngunit sa bawat paglalakbay may mga kaalaman tayong mababaon at madadala, mga kaalamang napitas natin sa gitna ng saya, hirap at pagpupunyagi . Ang mga aral na ito’y kailanman ay hindi magmamaliw at kukupas, tulad ng dyamanteng patuloy na kikinang sa ating mundo.
Ganoon din sa aming ginawa, pagkatapos suungin, bagtasin, baybayin at harapin angmga nakamamatay na landas, bangin at putik may nakuha kaming kaligayahan. Kaligayahang madadala at maaari naming gawing isang-aral. Aral na lilikha ng munting pagbabago sa aming buhay.
Ang karanasang ito ang nagturo sa akin kung paano lumaban, hindi dahil sumakit ang aking tiyan ngunit dahil hinarap ko ang iba’t ibang sitwasyong agaw-buhay. Para sa amin, ang karanasang ito ay isang pagbungkal ng kaalaman at pagkatuto na ang bawat tao sa mundo ay may karapatang mag-aral at mamuhay. Na ang bawat nilikha ay kailangang lumaban sa mapanghamong mundo upang manatiling matatag at matibay sa gitna ng unos.
Habang sakay ng skylab papauwi sa lunsod may mga katanungang nagsasalimbayan sa aming utak. Kailan kami makakabalik? Makakabalik pa ba kami? Bakit kinaya ng mga tao ang mabuhay dito? Kami, kaya sampu ng aking mga kasamahan, kaya rin ba naming mabuhay dito?
Dinadala ng bawat dampi ng hangin ang mga katanungang ito sa aking utak ngunit ang mga karanasang aming nabuo sa “Langgal” ay nakaukit sa puso na hinding-hindi mabubura ng panahon. Salamat dahil may asignatura kaming hindi lamang sa apat na sulok ng klasrum kami natututo kundi sa realidad at sa malawak na mundong pilit naming binubuksan at pinag-aaralan. Salamat kay Sir Dardo dahil hindi niya hinayaang matunaw ang aming pinag-aralan sa aklat, amin pa itong isinabuhay. Salamat dahil kabilang ako sa M.A.T-Filipino na bukod sa matatalino ay buong puso pang nagpapahalaga sa wika, panitikan at kultura ng bawat liping Pilipino.
Paalam. Hindi ito ang huling pagkakataong maglalakbay tayo M.A.T-Filipino..ito pa lang ang simula at higit sa lahat salamat dahil sa inyo narating ko, natin ang HANGGANAN NG LANGIT...